Forseti?

Sif Sigmarsdóttir spyr í bakþönkum sínum í Fréttablaðinu (27. okt. 2010) um viðhorf til embættis forseta Íslands (http://vefblod.visir.is/index.php?s=4513&p=101547). Spurningunni beinir hún til frambjóðenda til stjórnlagaþings, hér svara ég fyrir mitt leyti.

 

Forseti Íslands kemur víða við samkvæmt stjórnarskránni, en hlutverk hans er samt býsna óljóst. Því þarf að breyta, m.a. vegna þess að verk- og valdsvið hans nær inn á öll þrjú svið ríkisvaldsins. Af minni hálfu liggur fyrir að skerpa þarf skil á milli valdsviðanna þriggja, löggjafarvalds, framkvæmdavalds og dómsvalds. Þó ekki væri nema vegna þessa er nauðsynlegt að endurskoða ákvæðin um forseta. Annar kafli stjórnarskrárinnar fjallar um embætti forsetans, samkvæmt því sem þar kemur fram er næsta fátt í stjórnun landsins sem er embættinu óviðkomandi. Forseti er æðsti handhafi framkvæmdavaldsins og lög taka ekki gildi án atbeina forseta. Þá gerir hann samninga við erlend ríki og skipar embættismenn, þar á meðal dómendur. Samkvæmt þessari sömu stjórnarskrá framselur forseti oft vald sitt til ráðherra og þar með verða þeir óhóflega valdamiklir.

Enn um sinn vil ég forseta í hlutverki þjóðhöfðingja, þjóðkjörinn eins og nú. Verk- og valdsvið forsetans á að vera á sviði framkvæmdavaldsins, hvorki blanda honum í störf löggjafans né dómsvaldsins. Lög eiga að taka gildi þegar Alþingi hefur samþykkt þau, enginn nema þjóðin yfir löggjafanum. Forseti á ekki að stefna saman Alþingi og alls ekki að hafa umboð til að rjúfa þing. Hér verði þingræði og meðal hlutverka forseta verði „verkstjórn“ við myndun ríkisstjórnar, ríkisstjórnar sem skal njóta stuðnings meirihluta (eða hlutleysis) Alþingis. Forseti geti samt ekki sett ríkisstjórn af, en mætti hugsanlega hafa rétt til að setja slíka ákvörðun í þjóðaratkvæði. Annars yrði forseti áfram fyrst og fremst þjóðhöfðingi, kæmi fram sem slíkur gagnvart þjóðinni og öðrum þjóðum og fulltrúum þeirra, en áhrifalaus um daglegan rekstur samfélagsins.

Þeir eru margir sem vilja haga þessum málum á annan veg, vísa þá gjarnan til fyrirkomulags í t.d. BNA, Frakklandi og Finnlandi. Í mínum huga er alger aðskilnaður valdsviðanna þriggja forgangsverkefni núna. Gera til þess nauðsynlegar breytingar á stjórnarskránni, vinna þær inn í allt stjórnkerfið og sníða af vankantana sem koma í ljós í því ferli. Við þurfum að fá hreinar línur í verkaskiptingu og jafnræði með valdsviðunum þremur. Í jafnræðinu felst m.a. að styrkja Alþingi verulega gagnvart framkvæmdavaldinu.

Þegar verkaskiptingin er orðin ljós og um hana almenn samstaða, þá tel ég fulla ástæðu til að ræða af alvöru hugmyndir um að kjósa beinni kosningu handhafa framkvæmdavaldsins og fela þeim jafnframt hlutverk þjóðhöfðingja. Ég kýs helst að taka eitt skref í einu, en þau þurfa ekki að vera lítil.

 

Meðan á skrifunum stóð átti ég samtal við tvo góða og frjóa samfélagsrýna. Þeir eru báðir þeirrar skoðunar að leiðin mín sé sú „rétta“, að taka eitt skref í einu. En þeir eru líka báðir á þeirri skoðun að þess konar vinnubrögð henti ekki okkur Íslendingum. Ef boðið er upp á að taka eitt skref í einu, þá tökum við hugsanlega fyrsta skrefið og síðan ekki söguna meir. Þess vegna þurfi að taka þetta í einu stökki, annars komumst við ekki á leiðarenda. Ég er enn að melta orð þessara félaga, er bylting betri en þróun?